چوب بازی، رقص مردانه و حماسی - رزمی بختیاری ها

چوب بازی رقصی کاملاً مردانه است و جزو مهم ترین و حماسی ترین بازی های بختیاری به شمار می رود. این بازی علاوه بر ایجاد شور و شادمانی در عروسی، باعث تقویت روحیه حماسی بازیگران می شود و در ضمن طوایف مختلف با رودررو قرار دادن

چوب بازی رقصی کاملاً مردانه است و جزو مهم ترین و حماسی ترین بازی های بختیاری به شمار می رود. این بازی علاوه بر ایجاد شور و شادمانی در عروسی، باعث تقویت روحیه حماسی بازیگران می شود و در ضمن طوایف مختلف با رودررو قرار دادن جوانان شان در این بازی که در واقع یک جنگ نمادین است، نسبت به هم برتری جویی می کنند، بی آنکه همانند جنگ های واقعی متحمل تلفات و خسارت شوند. چوب بازی همانطور که از نامش پیداست بر مدار حرکت چوب ها شکل می گیرد. روش آن درست مانند دوئل یا مبارزه دو به دو است.

بنابراین هیچ گاه سه نفر در میدان چوب بازی به طور همزمان دیده نمی شوند. طرفین چوب بازی هریک چوبی متفاوت در دست دارند. یکی دارای چوب محکم و نسبتاً قطور به نام “دیرک” (Dirak) است که نقش مدافع را بازی می کند. دیگری یک ترکه نازک چوب با قابلیت ارتجاعی زیاد در دست دارد که معمولاً از شاخه های درخت بید تهیه می شود. فرد ترکه به دست، نقش مهاجم را دارد و همزمان با انجام حرکات نمایشی در یک فرصت مناسب چوب را بر ساق پای مدافع فرود می آورد. مدافع نیز سعی می کند با قرار دادن چوب کلفت در برابر ترکه از خود دفاع کند. چه ترکه به پای طرف مقابل اصابت کند و چه به توسط چوب مدافع دفع شود، طرفین نقش خود را به دیگری واگذار می کنند. این روند تا چندین بار ادامه می یابد و سپس با ورود دو نفر جدید به جای آنها، بازی ادامه می یابد.

ابزار و اشیاء وابسته

ابزار این بازی چوب می باشد. طرفین چوب بازی هر یک چوبی متفاوت در دست دارند. یکی دارای چوب محکم و نسبتاً قطور به نام «دیرک dirak » است که نقش مدافع را بازی می کند. دیگری یک چوب نازک که به آن «ترکه tarke » می گویند و قابلیت ارتجاعی زیادی دارد که معمولاً از شاخه های درخت بید تهیه می شود. علاوه بر استفاده از چوب در این بازی، موسیقی متن و محرک اصلی این بازی حماسی را تشکیل می دهد. موسیقی محلی بختیاری توسط ساز و دهل نواخته می شود.

دهلdohol: یکی از ابزار بسیار مهم موسیقی بختیاری دهل می باشد. دهل، ساز کوبشی استوانه‌ای شکل که با چوب خیزران نواخته می‌شود.

کرنا kornā: کرنا یکی از کهن ترین سازهای بادی است که در خانواده سازهای بادی قمیش داردسته بندی می شود. کرنا از اجزای تفکیک ناپذیر موسیقی بختیاری می باشد. طول این ساز ساخته شده از برنج، تقریباً ۷۰ سانتیمتر بوده و دهانه آن شیپوری مانند می باشد. از کرنا برای نواختن در فضای باز و چوب بازی استفاده می شود.

مکان های وابسته

همانگونه که عنوان شد، موضوع مورد بحث در فرهنگ بختیاری و در حیطه جغرافیایی استانهای چهارمحال و بختیاری و دیگر استانهای همجوار مانند خوزستان – اصفهان – لرستان و کهکیلویه و بویر احمد می باشد.

البته انجام چوب بازی در میان عروسی های بختیاریها بخصوص عشایر بختیاری نمود بیشتری دارد. ولی حتی بختیارهای شهرنشین شده که فرزندانشان از فرهنگ بومی خود در حال فاصله گرفتن میباشند نیز در عروسیهای خود از موسیقی بختیاری و ر قص محلی بختیاری بالخص چوب بازی سنتی استفاده می نمایند.

چهارمحالی های استان چهارمحال و بختیاری که اکثرا فارس یا ترک می باشند نیز در مراسم عروسی خود به صورت نمادین و مبتدی رقص چوب بازی بختیاری را انجام می دهند.

در این استان نیز عشایر ساکن در مناطقی مانند بازفت – بیرگان – شیخ علیخان – چما – چغاخور – سبز کوه و دیگر عشایر ساکن در شهرستانهای لردگان و اردل و کوهرنگ و حتی بسیاری از یکجانشینان بختیاری که در شهرها و روستاهای شهرستان های بختیاری نشین سکونت دارند در انجام آئین حماسی چوب بازی بختیاری پافشاری بیشتری دارند.

قابل ذکر است چوب بازی معمولا در فضای باز یا طبیعت سبز انجام می شود. زمین بازی باید صاف و مسطح باشد. معمولا برای انجام این بازی، زمین صاف و مسطحی را در نظر میگیرند. قبل از شروع بازی به آماده سازی زمین مشغول می شوند و تکه سنگهای کوچک و بزرگ را از درون آن جمع آوری می کنند. زمانی که این رقص توسط یکجانشینان انجام می گیرد در صورت در دسترس نبودن فضای سبز و زمن مسطح، این بازی در حیاط خانه یا در کوچه انجام می شود. دو نفر در زمین صاف مشغول بازی شده و تماشاچیان که از دیدن این رقص لذت می برند به دور این دو نفر و فضای بازی حلقه می زنند.

تاریخچه و قدمت ( در صورت وجود اطلاعات کافی و مستند )

تاریخچه رقص در ایران طبق کتب تاریخی و شهودی که بدست آمده است به هزاره های پنجم ، چهارم و سوم ق.م. بر می گردد. از نقشینه ها و سفالهایی که در حفاریهای باستان شناسی بدست آمده است چنین برمی آید که تاریخ رقصهای حماسی – رزمی و دسته جمعی در کشور ما ریشه ای بس عمیق دارد.

رقص چوب بازی بختیاری که نیز رقصی رزمی – حماسی به شمار می رود مسلما قدمتی از زمان استقرار بختیاریها در سرزمین کوهستانی بختیاری را شامل می شود. طبق شواهد و با استناد به کتب تاریخی، تاریخ بختیاری به قرن چهاردهم میلادی و دوره زمامداری ۲۰۰ ساله خوانین دورکی بر می گردد.


تاثیر موضـوع مطرح شـده بر مـوارد اجتماعی- اقـتصادی- فرهـنگی- جغرافـیایـی- کالبدی و .....

از آنجا که آئین های نمایشی و عناصر آداب و رسوم، خود یکی از نمودهای بارز هر فرهنگی میباشد، موضوع مورد بحث یعنی چوب بازی بختیاری نیز مایهای از همین فرهنگ غنی است که به صورت رقصی آئینی و محلی نمود پیدا کرده است.

پس می توان نتیجه گرفت که تأکید روی موضوع مورد بحث از نظر فرهنگی اهمیت بسزایی دارد و به حفظ سنتهای بختیاری کمک در خوری خواهد نمود.

اهمیت دیگر این رقص آئینی از دیدگاه اجتماعی می باشد. این رقص، فقط رقصی نمایشی تفننی نیست و برای گذراندن اوقات فراغت و پربارکردن لحظه شادی در عروسی انجام نمی گیرد. گاهی دو فردی که در این رقص حماسی روبروی یکدیگر قرار می گیرند از دو تیره یا طایفه جداگانه می باشند. در این لحظه این دو فرد نیستند که روبروی هم ایستاده اند بلکه تیره یا طایفه آنان است که مقابل یکدیگر ایستاده اند. پیروزی هر فردی سربلندی آن طایفه را به همراه دارد. گاهی در این آئین حماسی و نمایشی، اختلافات دو تیره کنار گذاشته شده و صلح و دوستی جای آن را می گیرد. بالعکس این موضوع نیز گاهی صدق می کند.

رقصهای متعددی در فرهنگ بختیاری وجود دارد که هر یک در مقامهای خاص در مراسم عروسی محلی انجام می گیرد. ولی از نقطه نظر حماسی، چوب بازی تنها رقص نمایشی مردان بختیاری می باشد. ولی در زمینه بازی ها بازی چوگان که به «چوگو» مرسوم است نیز بازی حماسی و قدرتی محسوب می شود. این بازی امروزه به ندرت انجام می شود.

این بازی نیز توسط بختیاریها انجام می شده است. نقل قول انجام این بازی توسط یکی از مردان ساکن منطقه بیرگان شهرستان کوهرنگ انجام شد.

ارزش‌های شاخص یا منحصر به فرد

از نمونه های شاخص و منحصر به فرد رقص چوب بازی که در عروسی های محلی بختیاری انجام می گیرد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

- این رقص دارای موسیقی خاص می باشد.
- موسیقی این رقص حماسی، در مراحل مختلف بازی عوض می شود و نوع رقص مردان حاضر در میدان نیز بنا بر نوع موسیقی تغییر می کند
- این رقص مختص مردان بختیاری و فقط توسط آنان انجام می شود.

آسیب شناسی (عوامل تهدیدکننده در برگیرنده کلیت اثر و ابزار و اشیاء و مکان های وابسته)
به طور کلی امروزه با توجه به رشد شهرنشینی و رغبت و گرایش به استفاده از این فرهنگ، فرهنگ عامه و از آن جمله آئین های سنتی و نمایشی مردم در معرض خطر فراموشی قرار دارد.

خوشبختانه رقص بختیاری و از آن همه مهم تر چوب بازی بختیاری که ریشه در فرهنگ حماسی و دلاوری و رزم دارد، در میان بختیارها و ساکنین چهارمحال نشین طرفداران زیادی دارد. چوب بازی، رقص و بازی می باشد که در میان اکثر اقوام مانند قشقاییها نیز طبق اصول و روش خاص خود، انجام می شود. بنابراین علاقمندان زیادی را به خود اختصاص داده است.

ولی از جمله عواملی که چوب بازی بختیاری را در مراسم عروسی با خطر و تهدید مواجه ساخته است، استفاده از آهنگ ها و موزیک های الکتروینک می باشد که به صورت زنده در مراسم عروسی اجرا می شود. استفاده از این آهنگهای امروزی و مدرن نیز در مناطق بختیاری راه پیدا کرده است که به نظر نگارنده در دراز مدت مراسم سنتی و محلی رقصهای محلی و چوب بازی را با خطر مواجه خواهد ساخت.

۹-۶ اقدامات حفاظتی انجام شده (فرد یا گروه‌های مردمی/دولتی)
اقدام منحصر و شایسته ای از طرف افراد یا نهادهای خاص برای حفظ موضوع مورد بحث انجام نشده است. البته در این میان نباید نقش افراد محقق و پژوهشگر که با حضور در میان بختیاریها و عشایر به ثبت و ضبط آداب و رسوم همت می گمارند نادیده گرفت. چرا که حضور این افراد و یادآوری فرهنگ غنی مردم، خود گامی در جهت بازگشت به فرهنگ بومی و خودی می باشد. چاپ کتب مرتبط و نیمه مرتبط نیز از جمله اقدامات حفاظتی در خور می باشد.

استفاده افراد مختلف از موسیقی محلی و مراسم چوب بازی در مراسم عروسی و سایر مراسم های فرهنگی می تواند به عنوان اقدام حفاظتی در خور تلقی گردد